Η ανθυγιεινή διατροφή ως παράγοντας εμφάνισης καρκίνου

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΡΚΙΝΟΥ

1.  ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ

Ι. ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Χριστοδούλου Φ^1,2, Σίμου Ε², Βασιλάκου Τ.²

¹  Σύλλογος καρκινοπαθών «Κ.Ε.Φ.Ι.» Αθηνών

²  Τμήμα Πολιτικών Δημόσιας Υγείας, Σχολή Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Η ανθυγιεινή διατροφή ως παράγοντας εμφάνισης καρκίνου

Η θνησιμότητα που οφείλεται στις ανθυγιεινές διατροφικές συνήθειες στην Ελλάδα ανέρχεται στο 19%, τη στιγμή που το αντίστοιχο ποσοστό στην Ευρώπη αγγίζει το 18%. Οι διατροφικοί κίνδυνοι αναφέρονται στη χαμηλή κατανάλωση προϊόντων ολικής άλεσης, λαχανικών και φρούτων και στην υψηλή πρόσληψη ενέργειας, κορεσμένου λίπους, ζάχαρης και αλατιού (Προφίλ Υγείας, 2019).

Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Κώδικα κατά του Καρκίνου, το αυξημένο σωματικό  λίπος είναι ο κυριότερος παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση διαφόρων μορφών κακοήθων νεοπλασμάτων κατά τη διάρκεια της ζωής, όπως καρκίνων ορθού, εντερο-κολικού, νεφρού, οισοφάγου, παγκρέατος, χοληδόχου κύστης, και ειδικά στις  γυναίκες μαστού, ενδομητρίου και ωοθηκών (r). Οι διατροφικές συνήθειες συσχετίζονται με το ποσοστό του σωματικού λίπους.

Όσον αφορά στις διατροφικές συνήθειες του πληθυσμού, τα σημαντικότερα ευρήματα των σχετικών ερευνητικών μελετών συνοψίζονται ως εξής:

• Μεταποιημένα προϊόντα κρέατος: Προϊόντα κρέατος που έχουν υποστεί επεξεργασία μέσω αλάτισης, καπνίσματος και ζύμωσης για την ενίσχυση της γεύσης και τη συντήρησή τους, όπως τα λουκάνικα τύπου Φρανκφούρτης, το μπέικον, το σαλάμι, τα αλλαντικά και άλλες παρόμοιες τροφές, σε αντίθεση με το κόκκινο κρέας που αναφέρεται ως μη επεξεργασμένο κόκκινο κρέας (βοδινό, μοσχαρίσιο, πρόβειο, αίγειο, χοιρινό). Για κάθε 50 γραμμάρια μεταποιημένου κρέατος που καταναλώνονται ημερησίως, ο κίνδυνος καρκίνου παχέως εντέρου αυξάνεται κατά 16%, και για κάθε 100 γραμμάρια κόκκινου κρέατος που καταναλώνονται ημερησίως, ο κίνδυνος αυξάνεται κατά 12%. Κατά τη διάρκεια του καπνίσματος ή μαγειρέματος του κρέατος σε υψηλή θερμοκρασία ή/και σε φωτιά (πχ grill), σχηματίζονται γονοτοξικές ενώσεις, οι οποίες είναι καρκινογόνες (WHO, 2020).
• Διατροφικό λίπος: Αν και στο παρελθόν η υψηλή πρόσληψη διατροφικού λίπους εθεωρείτο πολύ σημαντική αιτία ανάπτυξης καρκίνου μαστού, παχέως εντέρου, προστάτη και άλλων τύπων στις αναπτυγμένες χώρες, αποτελέσματα πρόσφατων μετα-αναλύσεων έχουν δείξει ότι η ποσότητα και το είδος του διαιτητικού λίπους δε συσχετίζονται με την ανάπτυξη καρκίνου. Αντιθέτως, η διατροφή που περιλαμβάνει υψηλή κατανάλωση υψηλών ποσοτήτων φρούτων, λαχανικών, ξηρών καρπών και προϊόντων ολικής αλέσεως σε συνδυασμό με τον περιορισμό της κατανάλωσης κόκκινου κρέατος και επεξεργασμένων δημητριακών, συσχετίζεται με τη διατήρηση φυσιολογικού δείκτη μάζας σώματος, που αποτελεί σημαντικό προστατευτικό παράγοντα έναντι διαφόρων μορφών καρκίνου (WHO, 2020).
• Διατροφικά συμπληρώματα: Η κατανάλωση συμπληρωμάτων διατροφής με υψηλή περιεκτικότητα σε ανόργανα συστατικά και/ή βιταμίνες δεν έδειξε την ύπαρξη οφέλους σε σχέση με την πρόληψη της εμφάνισης καρκίνου, ενώ έχει βρεθεί ότι σε περιπτώσεις πρόσληψης υψηλών ποσοτήτων ορισμένων βιταμινών υπάρχει πιθανότητα εκδήλωσης ανεπιθύμητων ενεργειών στον οργανισμό. Διάφοροι επιστημονικοί φορείς κατά του καρκίνου δηλώνουν αντίθετοι με τη λήψη συμπληρωμάτων θρεπτικών συστατικών, και συνιστούν να προτιμάται η λήψη αυτών μέσω των τροφίμων, όταν αυτό είναι εφικτό (WHO, 2020).
• Επεξεργασμένες τροφές: Αφορούν σε πρωτογενή προϊόντα που έχουν υποστεί ευρύ φάσμα αλλαγών με αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων προϊόντων που δεν υπάρχουν στη φύση, όπως ζαχαρούχα ποτά, ψήγματα κοτόπουλου κλπ. Χαρακτηριστικά αυτών είναι η άμεση διαθεσιμότητα στους καταναλωτές, η υψηλή ενεργειακή πυκνότητα, τα ελκυστικά οργανοληπτικά χαρακτηριστικά (άρωμα, γεύση κλπ), η προσιτότητα και η προσβασιμότητα με βάση την τιμή πώλησης για την κατανάλωσή τους σε μεγάλες ποσότητες. Τα τρόφιμα τύπου ταχυφαγείου (fast food) και τα ζαχαρούχα ποτά θεωρούνται σημαντικά αίτια παχυσαρκίας. Επεξεργασμένα ψάρια, προϊόντα κρέατος και άλλες τροφές, που διατηρούνται με τη μέθοδο της αλάτισης π.χ. τουρσιά, αποξηραμένα ψάρια, αυξάνουν τον κίνδυνο γαστρεντερικών καρκίνων (WHO, 2020).
• Φολικό οξύ: Εντοπίζεται στα φυτικά τρόφιμα και πολλά τρόφιμα εμπλουτίζονται με αυτό σε ορισμένες χώρες, καθώς είναι απαραίτητο για τη βιοσύνθεση του DNA και η χαμηλή πρόσληψή του συσχετίζεται με ποικίλα προβλήματα. Δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία ότι η υψηλή πρόσληψή του μπορεί να συμβάλλει στην εμφάνιση καρκίνου του παχέως εντέρου (WHO, 2020).
• Διατροφικά πρότυπα: Οι υγιεινές διατροφικές συνήθειες συσχετίζονται με παραδοσιακά διατροφικά πρότυπα, που χαρακτηρίζονται από χαμηλό κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου και θνησιμότητας. Αυτά τα πρότυπα τείνουν να είναι πλούσια σε δημητριακά ολικής αλέσεως, φρούτα, λαχανικά, ξηρούς καρπούς, ακόρεστα λίπη και φτωχά σε επεξεργασμένο κρέας, κόκκινο κρέας, ζάχαρη, κορεσμένα και trans λιπαρά οξέα. Αντίθετα, το διατροφικό πρότυπο Δυτικού τύπου, που περιλαμβάνει υψηλή κατανάλωση κρέατος, επεξεργασμένων δημητριακών, τηγανητής πατάτας και ζάχαρης και χαμηλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, συσχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου παχέως εντέρου και άλλων εντοπίσεων. Όσες γυναίκες ακολουθούν τη μεσογειακή διατροφή, που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, υψηλή κατανάλωση έξτρα παρθένου ελαιολάδου, έχουν χαμηλότερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου μαστού, χωρίς να είναι σαφές αν αυτό οφείλεται στην κατανάλωση του ελαιολάδου ή στην υιοθέτηση της μεσογειακής διατροφής στο σύνολό της (WHO, 2020).

2. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ

Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες περιλαμβάνουν την υγιεινή διατροφή και τον έλεγχο της παχυσαρκίας στα βασικά μέτρα πρόληψης της εμφάνισης του καρκίνου (Espina, C., et al, 2018). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) στη δημοσίευσή του “Setting priorities, investing wisely and providing care for all” (2020) προτείνει τις παρακάτω στρατηγικές για τη μείωση του επιπολασμού του καρκίνου:

Οικονομικά μέτρα στο Εμπόριο & στην Εκπαίδευση: Εφαρμογή πολιτικών υψηλής φορολόγησης στα επιβλαβή και ανθυγιεινά διατροφικά προϊόντα, σύμφωνα με τους εθνικούς στόχους για την υγεία. Συνιστάται η ενίσχυση των δράσεων προαγωγής υγείας στα σχολεία, με συναφείς βιωματικές δραστηριότητες και παροχή οδηγιών υγιεινής διατροφής σε συνδυασμό με την ενίσχυση της συστηματικής σωματικής άσκησης.

Ένα τέτοιο μέτρο πρόληψης είναι η επιβολή ειδικού φόρου κατανάλωσης σε ροφήματα και ποτά με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη, που έχει εφαρμοστεί στο Μεξικό, και όπου αυτά τα φορολογικά έσοδα χρησιμοποιήθηκαν για την πληρωμή εξυγίανσης των πηγών νερού που τροφοδοτούσαν τα σχολεία της χώρας (Alvarez-Sanchez, C., et al, 2018).

Γεωργική παραγωγή και περιβάλλον: Το μέτρο διασφαλίζει τη διαθεσιμότητα και ασφάλεια τροφίμων, σύμφωνα με τα εθνικά πρότυπα. Η προώθηση των διατροφικών συστάσεων υπογραμμίζει την αναγκαιότητα της ασφάλειας και της ποιότητας των τροφίμων, της πρόσβασης σε ποιοτικό πόσιμο νερό και της μείωσης της χρήσης δυνητικά καρκινογόνων φυτοφαρμάκων στις καλλιέργειες.

Σύμφωνα με τους Rock C., Thomson C., et al. (2020), για την επίτευξη και διατήρηση φυσιολογικού σωματικού βάρους στο γενικό πληθυσμό θα πρέπει να υπάρξουν προγράμματα προώθησης της υγιεινής διατροφής, που πρέπει να περιλαμβάνει τρόφιμα με υψηλή περιεκτικότητα σε θρεπτικά συστατικά. Ενδείκνυται η κατανάλωση πέντε μερίδων ποικιλίας λαχανικών και φρούτων διαφόρων χρωμάτων, όπως σκούρο πράσινο, κόκκινο, πορτοκαλί, ημερησίως, και η τακτική κατανάλωση οσπρίων, όπως τα φασόλια, τα μπιζέλια, τα οποία είναι πλούσια σε φυτικές ίνες. Πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι η κατανάλωση καφέ ενδέχεται να μειώνει τον κίνδυνο καρκίνων του ήπατος, ενδομητρίου και άλλων μορφών. Εξετάζεται επίσης ο πιθανός ρόλος της βιταμίνης D στην προστασία του ανθρώπινου οργανισμού από την καρκινογένεση. Η κατανάλωση τροφίμων πλούσιων σε ασβέστιο, όπως τα γαλακτοκομικά προϊόντα, φαίνεται ότι μπορεί να μειώνει τον κίνδυνο καρκίνου παχέως εντέρου (WHO, 2020). Η υγιεινή διατροφή περιλαμβάνει ακόμη την περιορισμένη κατανάλωση κόκκινου και μεταποιημένου κρέατος, ποτών και ροφημάτων πλούσιων σε ζάχαρη και πολύ επεξεργασμένων τροφίμων.

Η προαγωγή της υγείας πρέπει να ενισχύεται μέσα από την εκπαίδευση του κοινού από την παιδική ακόμα ηλικία. Ενδεικτικά ορισμένες προτάσεις είναι η διοργάνωση ενημερωτικών ημερίδων με κύρια θέματα «τη διατροφή, τις συνταγές και τη γευσιγνωσία με τη συμμετοχή τοπικών σεφ, τη δωρεάν διανομή φρούτων στα σχολεία, την απαγόρευση πώλησης ανθρακούχων ποτών και φρουτοχυμών με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη σε σχολικά κυλικεία και αυτόματους πωλητές, διαγωνισμούς καλύτερης ζωγραφιάς, διαγωνισμούς καλύτερης υγιεινής συνταγής» (Εθνικό Σχέδιο για τη Δημόσια Υγεία, 2019).

Μελέτες αναφέρουν πως η τήρηση των κατευθυντήριων οδηγιών για την προαγωγή της υγείας με την κατάλληλη διατροφή για τη διατήρηση φυσιολογικού σωματικού βάρους, μπορεί να μειώσει τη συχνότητα εμφάνισης καρκίνου, καθώς και τη θνησιμότητα της νόσου. Η υψηλή συμμόρφωση στις υπάρχουσες οδηγίες συσχετίζεται σταθερά και σημαντικά με μειώσεις 10% έως 61% στη συνολική συχνότητα εμφάνισης της νόσου, όπως για παράδειγμα μείωση του επιπολασμού του καρκίνου παχέως εντέρου σε άνδρες και γυναίκες σε ποσοστό 27%-52%. Διαπιστώθηκαν επίσης σημαντικές μειώσεις στη συχνότητα εμφάνισης καρκίνου μαστού (19%-60%) και ενδομητρίου (23%-60%) (Kohler L., et al, 2016).

3. ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΜΕΣΩ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ

Κάνοντας αναφορά στις πολιτικές πρόληψης του καρκίνου μέσα από την προώθηση υγιεινών διατροφικών επιλογών, θα πρέπει να τονιστεί η αναγκαιότητα για  δημιουργία και προώθηση περισσότερων ενημερωτικών δράσεων από τα αρμόδια Υπουργεία. Συγκεκριμένα, για την Ελλάδα έχει καταγραφεί πως το 30% του πληθυσμού έχει μηδενική κατανάλωση φρούτων & λαχανικών σε καθημερινό πλαίσιο (Εurostat, 2016).

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί η ανάγκη ενίσχυσης των στρατηγικών πρόληψης του καρκίνου, όσον αφορά στις διατροφικές συνήθειες των πολιτών, από τα αρμόδια τμήματα και επιτροπές του Υπουργείου Υγείας (Γενική Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας & Ποιότητας Ζωής, Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας, Τμήμα μη Μεταδοτικών Νοσημάτων και Διατροφής, Εθνική Επιτροπή Διατροφικής Πολιτικής), του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων και τον Ενιαίο Φορέα Ελέγχου Τροφίμων.

Η προαγωγή της υγείας για την ενίσχυση της υιοθέτησης υγιεινών διατροφικών προτύπων θα πρέπει να είναι συνεχής και να ξεκινά από την παιδική ηλικία και να εκτείνεται σε όλη την ενήλικη ζωή. Η υψηλότερη φορολόγηση των αποδεδειγμένα επιβλαβών τροφών και η ευκολία πρόσβασης σε υγιεινά προϊόντα προερχόμενα από βιολογικές καλλιέργειες με την αντίστοιχη μείωση της φορολόγησης, μπορεί να αποδειχθεί ένα σημαντικό μέτρο πρόληψης της εμφάνισης των νεοπλασματικών νόσων.

Οι ρυθμοί της σύγχρονης κοινωνίας και ο τρόπος ζωής, που έχουν διαμορφωθεί σύμφωνα με τα πρότυπα του Δυτικού κόσμου, φαίνεται ότι έχουν απομακρύνει τον ελληνικό πληθυσμό από το μεσογειακό μοντέλο διατροφής, που παραδοσιακά ακολουθούσε η ελληνική κοινωνία τα προηγούμενα χρόνια. Είναι σημαντικό, μέσα από εκστρατείες και ενημερωτικές δράσεις, να προωθηθεί η σημασία της διατροφικής παράδοσης των Ελλήνων.

 

Χριστοδούλου Φωτεινή. Κοινωνική Λειτουργός, Σύλλογος καρκινοπαθών «Κ.Ε.Φ.Ι.» Αθηνών – ΠΜΣ «Δημόσια Υγεία», Τμήμα Πολιτικών Δημόσιας Υγείας, Σχολή Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Σίμου Ευστρατία, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Επικοινωνίας & ΜΜΕ στη Δημόσια Υγεία, Τμήμα Πολιτικών Δημόσιας Υγείας, Σχολή Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Βασιλάκου Τώνια, Καθηγήτρια Διατροφής Ειδικών Πληθυσμιακών Ομάδων & Δημόσιας Υγείας, Τμήμα Πολιτικών Δημόσιας Υγείας, Σχολή Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

 

Βιβλιογραφία

• Álvarez-Sánchez, C., Contento, I., Jiménez-Aguilar, A., Koch, P., Gray, H., Guerra, L., Rivera-Dommarco, J., Uribe-Carvajal, R. and Shamah-Levy, T., 2018. Does the Mexican sugar-sweetened beverage tax have a signaling effect? ENSANUT 2016. PLOS ONE, 13(8), p.e0199337.
• Cancer-code-europe.iarc.fr. 2021. Ευρωπαϊκός κώδικας κατά του καρκίνου-12 τρόποι. [online] Available at: https://cancer-code-europe.iarc.fr/index.php/el/12-ways.
• Espina, C., Soerjomataram, I., Forman, D. and Martín-Moreno, J., 2018. Cancer prevention policy in the EU: Best practices are now well recognised; no reason for countries to lag behind. Journal of Cancer Policy, 18, pp.40-51.
• europa.eu, 2016. Διαθέσιμο στο: https://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7694616/3-14102016-BP-EN.pdf/1234ac94-27fd-4640-b9be-427a42d54881.
• Kohler, L., Garcia, D., Harris, R., Oren, E., Roe, D. and Jacobs, E., 2016. Adherence to Diet and Physical Activity Cancer Prevention Guidelines and Cancer Outcomes: A Systematic Review. Cancer Epidemiology Biomarkers & Prevention, 25(7), pp.1018-1028.
• Rock, C., Thomson, C., Gansler, T., et al. American Cancer Society guideline for diet and physical activity for cancer prevention. CA: A Cancer Journal for Clinicians, 70(4), pp.245-271.
• World Health Organization. 2021. Cancer country profiles 2020. [online] Available at: https://www.who.int/cancer/country-profiles/en/.
• World Health Organization. (‎2020)‎. WHO report on cancer: setting priorities, investing wisely and providing care for all. WorldHealthOrganization.
• Η κατάσταση της Υγείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΛΛΑΔΑ. Προφίλ Υγείας 2019. Διαθέσιμο στο:https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/state/docs/2019_chp_gr_greece.pdf
• Υπουργείο Υγείας, «Εθνικό Σχέδιο για τη Δημόσια Υγεία 2019-2022», 2019. Διαθέσιμο στο: https://www.moh.gov.gr/articles/health/domes-kai-draseis-gia-thn-ygeia/ethnika-sxedia-drashs/6237-ethniko-sxedio-drashs-gia-thn-dhmosia-ygeia