Θέλω να μπορώ να απολαύσω τη ζωή.

Είναι δικαίωμά μου!

Κατάλληλες πηγές πληροφόρησης

Σε περιόδους κρίσης, όπως στην διάρκεια μιας ασθένειας, οι νέες καταστάσεις που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε χαρακτηρίζονται μεταξύ άλλων από έλλειψη πληροφοριών και αβεβαιότητα. Αυτή η αίσθηση αβεβαιότητας είναι πιθανό από τη μια να φέρνει άγχος και από την άλλη να μας σπρώχνει στο να κάνουμε σενάρια και υποθέσεις και δη τις χειρότερες.

Συμβαίνει επίσης, μέσα στο άγχος και τον πανικό να αναζητούμε πληροφορίες από το ίντερνετ. Όμως, η ενημέρωση από μη έγκυρες και αναρμόδιες πηγές μπορεί να μεγαλώσει ακόμη περισσότερο το άγχος και την εσωτερική μας αναστάτωση.

Επομένως, ίσως είναι καλύτερα να αποφεύγουμε την ανάγνωση άρθρων και σελίδων στο διαδίκτυο, παρόλο που μπορεί να θεωρούμε ότι σχετίζονται με τα θέματα μας. Αντ’ αυτού είναι προτιμότερο να κρατάμε σημειώσεις με τα ερωτήματα που μας απασχολούν και να τα συζητάμε με τους πλέον κατάλληλους, τους θεράποντες ιατρούς, με τους οποίους συνεργαζόμαστε.

Δημήτρης Μούγιος
Ψυχολόγος της ομάδας Μαζί Και στο Σπίτι

Πόσοι τύποι καρκίνου του πνεύμονα υπάρχουν;

Στη μάχη με τον καρκίνο του πνεύμονα, δύο είναι οι συνηθισμένοι τύποι που θα κληθείς να αντιμετωπίσεις, ο μημικροκυτταρικός καρκίνος του πνεύμονα (MMKΠ-NSCLC) και ο μικροκυτταρικός καρκίνος του πνεύμονα (ΜΚΠ-SCLC)[1],[2].

Η σταδιακή εξέλιξη του καρκίνου του πνεύμονα εξαρτάται στο κατά πόσο ο καρκίνος είναι τοπικός ή προέρχεται από εξάπλωση του πνεύμονα στους λεμφαδένες ή άλλα όργανα. Το μεγάλο μέγεθος των πνευμόνων μας είναι αυτό που ευνοεί τις συνθήκες εξάπλωσης της νόσου καθώς η ανάπτυξη καρκινικών όγκων υποβόσκει για μεγάλο χρονικό διάστημα προτού γίνει αντιληπτή από εμάς. Επιπλέον, είναι σύνηθες να αγνοούμε απλά συμπτώματα, όπως ο βήχας και η κόπωση καθώς πιστεύουμε ότι μπορεί να οφείλονται σε άλλες αιτίες όπως είναι η γρίπη κ.α., κάνοντας δύσκολο τον εντοπισμού της νόσου σε πρώιμο στάδιο (στάδια Ι και ΙΙ)6. 

 

[1] LungCancer.org, available at: https://www.lungcancer.org/find_information/publications/163-lung_cancer_101/268-types_and_staging, accessed: March 2020

[2] LungCancer.org, available at: https://www.lung.org/lung-health-diseases/lung-disease-lookup/lung-cancer/learn-about-lung-cancer/what-is-lung-cancer/lung-cancer-basics, Accessed: March 2020

Μη μικροκυτταρικός καρκίνος του πνεύμονα

Μου είπαν ότι έχω μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα. Τι σημαίνει αυτό;

Περίπου το 85-90% των περιπτώσεων που θα διαγνωσθούν με καρκίνου του πνεύμονα αντιστοιχούν σε περιστατικά μη μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα[1] . Ο μη μικροκυτταρικός καρκίνος του πνεύμονα διακρίνεται σε τρείς υποκατηγορίες, το καρκίνωμα εκ πλακωδών κυττάρων (επιδερμοειδές), το αδενοκαρκίνωμα και το μεγαλοκυτταρικό (μη διαφοροποιημένο) καρκίνωμα[2].

Το καρκίνωμα εκ πλακωδών κυττάρων (επιδερμοειδές), είναι μια μορφή μυ μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα που εντοπίζεται συνήθως στο κέντρο του πνεύμονα δίπλα στον σωλήνα αέρα (βρόγχο).

Παραμένωντας στις πιθανές υποκατηγορίες του μη μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα, το αδενοκαρκίνωμα  εμφανίζεται σε κάποια εσωτερική κοιλότητα/περιοχή του πνεύμονα και αναπτύσσεται στα κύτταρα των επιθηλιακών ιστών, ευθυγραμμίζοντας τις κοιλότητες και τις επιφάνειες του σώματος σχηματίζοντας αδένες.  

Τέλος, η τελευταία πιθανή υποκατηγορία σε περιπτώσεις μη μιρκοκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα, το μεγαλοκυτταρικό (μη διαφοροποιημένο) καρκίνωμα και μπορεί να εμφανιστεί σε οποιοδήποτε σημείο του πνεύμονα καθώς επίσης έχει παρατηρηθεί η ταχύτερη εξάπλωση του αναλογικά με τους άλλους δύο τύπους μη μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα.

Στάδια Μη μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα

Ερχόμενοι αντιμέτωποι με τη δύσκολη νόσο του καρκίνου του πνεύμονα, είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια το τι πρόκειται να αντιμετωπίσουμε ώστε να μπορέσουμε να προετοιμάσουμε ένα πλάνο δράσης/αντιμετώπισης της ασθένειας και να έχουμε ένα ξεκάθαρο ορίζοντα σε αυτή μάς τη μάχη μας.

Στάδιο Ι : Αναφερόμενοι στο πρώτο στάδιο της νόσου, εννοείται ότι ο καρκίνος βρίσκεται μόνο στους πνεύμονας και δεν έχει εξαπλωθεί στους λεμφαδένες[3],[4].

Στάδιο ΙΙ : Σε αυτό το στάδιο, ο καρκίνος βρίσκεται στον πνεύμονα και στους κοντινούς λεμφαδένες9,10.

Στάδιο ΙΙΙ: Στο τρίτο στάδιο, ο καρκίνος εντοπίζεται στον πνεύμονα και στους λεμφαδένες στη μέση του θώρακα. Σε αυτή τη φάση της νόσου είναι πολύ πιθανό να σας παρουσιαστεί ως τοπικά προχωρημένη ασθένεια. Επιπλέον, το τρίτο στάδιο της νόσου χαρακτηρίζεται από τους παρακάτω δύο τύπους: στη περίπτωση εξάπλωσης του καρκίνου μόνο στους λεμφαδένες της πλευράς του στήθους από όπου ξεκίνησε η νόσος, αναφερόμαστε στο στάδιο ΙΙΙΑ ενώ στη περίπτωση που ο καρκίνος έχει παρουσιάσει εξάπλωση στους λεμφαδένες της αντίθετης πλευράς του στήθους ή πάνω από το κόκαλο, αναφερόμαστε στο στάδιο ΙΙΙΒ9,10.

Στάδιο IV : Το τέταρτο και πιο προχωρημένο στάδιο καρκίνου του πνεύμονα (καρκίνος του πνεύμονα σε προχωρημένο στάδιο) αναφέρεται στη περίπτωση εξάπλωσης της νόσου και στους δύο πνεύμονες, περιβάλλοντας με υγρό τη περιοχή γύρω από τους πνεύμονες. Σε αυτό το στάδιο έχει παρατηρηθεί και πιθανή εμφάνιση/εξάπλωση υγρού και σε άλλο μέρος του σώματος όπως το ήπαρ (συκώτι) ή άλλα όργανα9,10.

[1]Planchard D, Popat S, Kerr K, et al. Metastatic non-small cell lung cancer: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2018;29(Suppl 5): iv192–iv237.

[2]Esmo Patient Guide: Non-small-cell lung cancer (NSCLC) An ESMO guide for patients, available at:  https://www.esmo.org/content/download/7252/143219/1, accessed: March 2020

[3] LungCancer.org, available at: https://www.lungcancer.org/find_information/publications/163-lung_cancer_101/268-types_and_staging, accessed at: March 2020

[4]LungCancer.org, available at: https://www.lung.org/lung-health-diseases/lung-disease-lookup/lung-cancer/learn-about-lung-cancer/what-is-lung-cancer/lung-cancer-staging , accessed at: March 2020

Μικροκυτταρικός καρκίνος του πνεύμονα

Μου είπαν ότι έχω μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα. Τι σημαίνει αυτό;

Περίπου το 10-15% των περιπτώσεων που θα διαγνωσθούν με καρκίνου του πνεύμονα αντιστοιχούν σε περιστατικά μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα[1].  Η αρχική εστία του μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα έχει παρατηρηθεί στους βρόγχους και έχει την τάση εξάπλωσης στον οργανισμό σε αρκετά αρχικό στάδιο στη πορεία της νόσου. Ο μικροκυτταρικός καρκίνος του πνεύμονα διακρίνεται σε δύο στάδια, το περιορισμένο στάδιο εξάπλωσης της νόσου και το εκτεταμένο στάδιο εξάπλωσης της νόσου.

Στάδια μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα

Ερχόμενοι αντιμέτωποι με τη δύσκολη νόσο του καρκίνου του πνεύμονα, είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια το τι πρόκειται να αντιμετωπίσουμε ώστε να μπορέσουμε να προετοιμάσουμε ένα πλάνο δράσης/αντιμετώπισης της ασθένειας και να έχουμε ένα ξεκάθαρο ορίζοντα σε αυτή μάς τη μάχη.

Περιορισμένο στάδιο εξάπλωσης νόσου : Σε αυτό το στάδιο, ο καρκίνος εμφανίζεται στη μία  μόνο πλευρά του θώρακα και περιλαμβάνει μόνο ένα μέρος του πνεύμονα μαζί με τους κοντινούς λεμφαδένες[2].

Εκτεταμένο στάδιο εξάπλωσης νόσου : Σε αυτό το στάδιο, ο καρκίνος έχει εξαπλωθεί/εμφανιστεί και σε άλλες περιοχές του στήθους ή σε άλλα μέρη του σώματος12. 

[1]American Cancer Society. Lung cancer (Non–Small Cell), available at: http://www.cancer.org/documents/003115, accessed: March 2020

[1]LungCancer.org, available at: https://www.lungcancer.org/find_information/publications/163-lung_cancer_101/268-types_and_staging, accessed: March 2020

Τι προκαλεί καρκίνο του πνεύμονα; |Τι είναι αυτό που μπορεί να προκαλέσει καρκίνο του πνεύμονα;

Είναι απολύτως λογικό να προσπαθείς να βρεις το λόγο, που από τη μία στιγμή στην άλλη άλλαξαν τα δεδομένα και η καθημερινότητα σου. Στο παρακάτω κείμενο είναι πολύ πιθανό να αναγνωρίσεις συνήθειες ή καταστάσεις που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο εσένα και τους αγαπημένους σου. Είναι μια πολύ καλή αρχή για να δημιουργήσεις τις δικές σου νέες υγιείς συνθήκες/συνήθειες και να προστατέψεις τόσο εσένα όσο και τους αγαπημένους σου.  

Το κάπνισμα αποτελεί με διαφορά τον  μεγαλύτερο παράγοντα κινδύνου εμφάνισης καρκίνου του πνεύμονα. Ωστόσο, ο καρκίνος του πνεύμονα μπορεί να εμφανιστεί και από πολλούς άλλους παράγοντες και είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η έκθεση μας σε πιθανές εστίες ανάπτυξης της νόσου δεν σημαίνει ότι απαραίτητα θα εμφανίσουμε καρκίνο, απλά αυξάνει τις πιθανότητες μας να νοσήσουμε. Κατά το ίδιο σκεπτικό, η μη έκθεση μας σε καρκινογόνους παράγοντες, δεν σημαίνει ότι δεν θα νοσήσουμε από καρκίνο.

Κάπνισμα: Το κάπνισμα είναι η κύρια και πιο συχνή αιτία εμφάνισης καρκίνου του πνεύμονα[1] καθώς εμφανίζεται ως βασικός παράγοντας εμφάνισης της νόσου στο 90% των ανδρών και στο 80% των γυναικών στην Ευρώπη[2]. Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί ότι περισσότερη σημασία έχει το χρονικό διάστημα (διάρκεια)  που κάποιος έχει υπάρξει καπνιστής πάρα ο αριθμός των ημερήσιων τσιγάρων και για αυτό το λόγο η διακοπή του καπνίσματος σε οποιαδήποτε ηλικία είναι σαφώς προτιμότερη  και μπορεί να περιορίσει σημαντικά τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του πνεύμονα από τον περιορισμό των ημερήσιων τσιγάρων.

Παθητικό κάπνισμα: Το παθητικό κάπνισμα, γνωστό και ως «παθητικός καπνός» ή «περιβαλλοντικός καπνός τσιγάρου» αυξάνει σημαντικά αλλά σε μικρότερο βαθμό από το ενεργό κάπνισμα, τον κίνδυνο εμφάνισης Μη μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα[3].

[1]American Lung association, available at: https://www.lung.org/lung-health-diseases/lung-disease-lookup/lung-cancer/learn-about-lung-cancer/what-is-lung-cancer/what-causes-lung-cancer, accessed March 2020

[2]Novello S, Barlesi F, Califano R, et al. Metastatic non-small-cell lung cancer: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2016;27(Suppl 5): v1–v27

[3]Esmo Patient Guide: Non-small-cell lung cancer (NSCLC) An ESMO guide for patients, available at: https://www.esmo.org/content/download/7252/143219/1, accessed: March 2020

Ραδόνιο: Το ραδόνιο είναι το ραδιενεργό αέριο που παράγεται κατά τη φυσική διάσπαση του ουρανίου με το χώμα και τους βράχους και παρατηρείται ιδιαίτερα στον γρανίτη. Το ραδόνιο μπορεί να περάσει σε σπίτια και κτήρια μέσω του εδάφους και η έκθεση σε υπερβολικά επίπεδα θεωρείται σημαντικός παράγοντας σε περιπτώσεις ασθενών που εμφανίζουν καρκίνο του πνεύμονα και δεν έχουν υπάρξει ποτέ καπνιστές. Επιπλέον, το ραδόνιο μπορεί να είναι αιτία ανάπτυξης καρκίνου του πνεύμονα για περιπτώσεις ανθρακωρύχων που ενδέχεται να έχουν εκτεθεί σε υψηλά επίπεδα ραδονίου καθώς εργάζονται για πολλές ώρες σε ορυχεία15.

Γενετική ευαισθησία-προδιάθεση: Έχει παρατηρηθεί ότι το οικογενειακό ιστορικό καρκίνου του πνεύμονα ή και άλλων τύπων καρκίνων, μπορεί να επηρεάσει και να αυξήσει τις πιθανότητες εμφάνισής της νόσου από γενιά σε γενιά καθώς επίσης, μελέτες υποστηρίζουν τη πιθανότητα κάποιων ανθρώπων να αναπτύξουν καρκίνο του πνεύμονα λόγω της γενετικής τους σύνθεσης[1]. Σε κάθε περίπτωση, άτομα με γενετική ευαισθησία-προδιάθεση στον καρκίνο του πνεύμονα, θα πρέπει να αποφεύγουν το κάπνισμα καθώς αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου15.

Οικιακοί, περιβαλλοντική και ατμοσφαιρική ρύπανση: Άλλοι παράγοντες κινδύνου ανάπτυξης μη μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα είναι η έκθεση σε αμίαντο και αρσενικό. Επιπλέον, μεγαλύτερα ποσοστά ανάπτυξης καρκίνου του πνεύμονα έχουν παρατηρηθεί σε πόλεις παρά σε αγροτικές/εξοχικές περιοχές θεωρώντας ότι η εξωτερική ατμοσφαιρική ρύπανση δεν αποτελεί μοναδικό παράγοντα κινδύνου ανάπτυξης μη μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα καθώς επίσης και η εσωτερική ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλείται από τη χρήση μαγειρικών ή θερμαντικών σομπών μπορεί να συντελέσει παράγοντα κινδύνου[2].

Symptoms | Συμπτώματα

Στην περίπτωση του καρκίνου του πνεύμονα, είναι πολύ σημαντικό να αναφέρεται τυχόν ασυνήθιστα σωματικά συμπτώματα στον ιατρό σας όσο πιο σύντομα τα αντιληφθείτε,  καθώς τις περισσότερες φορές η συμπτωματολογία δεν είναι ιδιαίτερα έντονη και οδηγεί σε καθυστερημένη ή και λανθασμένη διάγνωση, παρουσιάζοντας την πραγματική εικόνα μόνο όταν η νόσος έχει φτάσει σε προχωρημένο στάδιο.

Τα συμπτώματα του καρκίνου του πνεύμονα μπορεί να περιλαμβάνουν τα παρακάτω[3],[4]:

[1]Bailey-Wilson JE, Amos CI, Pinney SM, et al. A major lung cancer susceptibility locus maps to chromosome 6q23-25. Am J Hum Genet 2004;75(3):460–474.

[2]Planchard D, Popat S, Kerr K, et al. Metastatic non-small cell lung cancer: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2018;29(Suppl 5): iv192–iv237.

[3] American Cancer Society. Lung cancer (Non–Small Cell) available at: http://www.cancer.org/003115, accessed: March 2020

[4] Lungcancer.org, available at: https://www.lungcancer.org/find_information/publications/163-lung_cancer_101/266-symptoms, accessed: March 2020

 

  • Βήχα που επιδεινώνεται ή επιμένει
  • Πόνο στο στήθος, τον ώμο ή την πλάτη που δεν σχετίζεται με πόνο από βήχα
  • Αλλαγή στο χρώμα ή τον όγκο των πτυέλων
  • Συριγμό
  • Δυσκολία στην αναπνοή/Δύσπνοια
  • Βήχα με αιμόπτυση
  • Αίσθημα κόπωσης
  • Απώλεια βάρουςχωρίςγνωστά αίτια
  • Αλλαγή στηφωνή (βραχνή)

Τέλος, οι επαναλαμβανόμενες εξάρσεις πνευμονίας ή η εμφάνιση πρηξίματος ή διόγκωσης των λεμφαδένων στο εσωτερικό του θώρακα, μεταξύ των πνευμόνων, θα πρέπει να μας τραβήξει την προσοχή και να μας κάνει να επισκεφθούμε άμεσα τον ιατρό μας.

Διάγνωση

Η διαδικασία της διάγνωσης είναι φυσικό να σε κάνει να νιώθεις αγχωμένος και φοβισμένος για το τι πρέπει να περιμένεις και τι θα συμβεί από εδώ και πέρα.  Αυτό που νιώθεις είναι φυσιολογικό και οι παρακάτω πληροφορίες για τη διαδικασία της Διάγνωσης θα σε βοηθήσουν να καταλάβεις τη διαδικασία που θα χρειαστεί να ακολουθήσεις.

Όπως μπορούμε να δούμε και στη κατηγορία της συμπτωματολογίας του καρκίνου του πνεύμονα, αρκετά από τα συμπτώματα, όπως ο επίμονος βήχας, η απώλεια όρεξης ή η κόπωση, συχνά παρερμηνεύονται ως σημάδια καθημερινής κόπωσης και μας οδηγούν στο να καθυστερήσουμε να ενημερώσουμε τον ιατρό μας και να κάνουμε εγκαίρως τις απαραίτητες διαγνωστικές εξετάσεις. 

 Συνήθως η υποψία καρκίνου του πνεύμονα μας έρχεται ως αποτέλεσμα μιας σειράς εξετάσεων (CT, MRI ή PET Scan) κατά την οποία εξετάζεται με μικροσκόπιο ένα μικρό κομμάτι ιστού από τον πνεύμονα ώστε να ψάξει για καρκινικά κύτταρα. Αύτη η διαδικασία ονομάζεται Βιοψία και μπορεί να γίνει με αρκετούς και διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με το τι θα επιλέξει ο ιατρός σας. Αςδούμε μαζίμερικές από τις περιπτώσεις[1]:

  • Βιοψία Βελόνας20: ο ιατρός περνάει μια βελόνα μέσω του δέρματος στους πνεύμονες, με σκοπό να αφαιρέσει ένα μικρό κομμάτι ιστού και να το ψάξει για καρκινικά κύτταρα.
  • Βιοψία κατά τη διάρκεια Βρογχοσκόπησης20: σε αυτή τη περίπτωση, θα βρίσκεστε ήδη σε καταστολή και ο ιατρός θα βάλει ένα μικρό σωλήνα στο στόμα ή στη μύτη με προορισμό τους πνεύμονες. Αυτός ο μικρός σωλήνας έχει στην άκρη τού, μια μικρή κάμερα και ένα χειρουργικό εργαλείο, που θα επιτρέψει στον ιατρό να δει μέσα στον πνεύμονα και να αφαιρέσει ένα μικρό δείγμα ιστού που αργότερα θα εξετάσει για καρκινικά κύτταρα.
  • Υγρή Βιοψία για τον καρκίνο του πνεύμονα20: πρόκειται για μια νέα μέθοδο που ενέκρινε πρόσφατα ο αμερικανικός οργανισμός τροφίμων και φαρμάκων (FDA) κατά την οποία εξετάζεται το ελεύθερο DNA στην κυκλοφορία του αίματος του ασθενούς. Έπειτα οι όγκοι ρίχνουν αυτό το υλικό με το DNA στο αίμα καθώς τα κύτταρα τους πεθαίνουν. Αυτό το DNA συλλέγεται και επιτρέπει στον ιατρό να έχει μια ξεκάθαρη εικόνα των γενετικών μεταλλάξεων και άλλων παρατυπιών που οδηγούν στην ανάπτυξη ενός όγκου. Η νέα αυτή μέθοδος προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα , καθώς δεν είναι επεμβατική και παρέχει έγκαιρα αποτελέσματα που μπορούν να επαναληφθούν με ευκολία.
  • Γενετική εξέταση | Γενετικός έλεγχος | μοριακός προσδιορισμός προφίλ ή μετάλλαξη20: σε περίπτωση που εντοπιστούν καρκινικά κύτταρα στο δείγμα του ιστού που θα πάρει ο ιατρός από τον πνεύμονα, τότε μπορεί να ζητηθεί η εξέταση του γενετικού ελέγχου ώστε να επιτραπεί στον ιατρό να ελέγξει τα κύτταρα για πιθανούς όγκους, γονιδιακές μεταλλάξεις ή άλλες κυτταρικές αλλαγές που μπορεί να έχουν προκληθεί από την νόσο, βοηθώντας τον ιατρό να αναπτύξει ένα στοχευμένο θεραπευτικό σχήμα.

Όλες οι εξετάσεις και διαδικασίες που αναφέρονται παραπάνω, γίνονται έπειτα από επικοινωνία με τον παθολόγο μας. Οι παθολόγοι άλλωστε είναι οι αρμόδιοι ιατροί που εντοπίζουν ασθένειες μελετώντας τα κύτταρα και τους ιστούς μας στο μικροσκόπιο.

Όλες αυτές οι εξετάσεις είναι απολύτως λογικό να μας αγχώνουν και να μας προκαλούν εκνευρισμό καθώς η ανησυχία των αποτελεσμάτων πολλές φορές επηρεάζει τη συναισθηματική μας υγεία αλλά και τη διάθεση μας. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι οι παθολόγοι, οι πνευμονολόγοι και οι ογκολόγοι ενθαρρύνουν τη διεξαγωγή αναλυτικών εξετάσεων καθώς συμβάλει στην πλήρη κατανόηση των εκάστοτε γενετικών χαρακτηριστικών ενός καρκινικού κυττάρου του πνεύμονα βοηθώντας έτσι τον ιατρό μας να δημιουργήσει ένα στοχευμένο θεραπευτικό σχήμα που θα αντιμετωπίσει καλύτερα και αποτελεσματικότερα τη νόσο.

[1]Esmo Patient Guide: Non-small-cell lung cancer (NSCLC) An ESMO guide for patients, available at: https://www.esmo.org/content/download/7252/143219/1 , accessed: March 2020

Πρόληψη-Προληπτικός έλεγχος

Μπορώ να κάνω κάτι για να προλάβω τον καρκίνο του πνεύμονα σε αρχικό στάδιο;

Υπάρχουν συγκεκριμένες εξετάσεις που μπορώ να κάνω στον ετήσιο προληπτικό έλεγχο μου για να δω αν έχω καρκίνο;

Όπως με κάθε άλλη ασθένεια, έτσι και στην περίπτωση του καρκίνου του πνεύμονα, οι περισσότερες διαγνώσεις γίνονται έπειτα από την επιμονή συγκεκριμένων συμπτωμάτων και της εύλογης ανησυχίας του ασθενούς για την κατάσταση της υγείας του.

Η ιδιαιτερότητα της νόσου και η πιθανή καθυστέρηση στη διάγνωσή τής, κρύβεται πίσω από την κοινή συμπτωματολογία  τής με τις εποχιακές ασθένειες (γρίπη, κρύωμα) καθώς τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα του καρκίνου του πνεύμονα περιορίζονται στα παρακάτω:

  • επίμονος και επιδεινούμενος βήχας
  • δύσπνοια/δυσφορία
  • πόνοςστη πλάτη
  • απώλεια όρεξης και βάρους
  • γενικό αίσθημα κόπωσης

Στις περιπτώσεις του καρκίνου του μαστού και του παχέος εντέρου, οι ιατροί έχουν στη διάθεση τους ευρέως αποδεκτά διαγνωστικά εργαλεία, όπως τη μαστογραφία και τη κολονοσκόπηση, που τους επιτρέπουν να εντοπίσουν τη νόσο σε αρχικό στάδιο.

Μέχρι πριν λίγο καιρό δεν υπήρχε κάποια αντίστοιχη διαδικασία για την πρώιμη διάγνωση του καρκίνο του πνεύμονα, καθώς στα αρχικά στάδια της νόσου, οι καρκινικοί όγκοι έχουν μικρή και σκληρή μορφή και δεν μπορούν να εντοπιστούν από τις συνηθισμένες ακτινογραφίες στήθους καθυστερώντας σημαντικά τη διαδικασία της διάγνωσης. 

Τα πράγματα άλλαξαν πρόσφατα, έπειτα από οδηγίες της Αμερικανικής Εταιρείας Κλινικών Ογκολόγων που συμβουλεύουν τις ομάδες υψηλού κινδύνου, όπως είναι οι καπνιστές και πρώην καπνιστές, να προχωρούν σε ετήσιο τακτικό έλεγχο με σπειροειδή αξονική τομογραφία (LDCT | LawDoseComputedTomography).

Ομάδες Υψηλού κινδύνου

Ανήκω σε ομάδα υψηλού κινδύνου; | Προφίλομάδας υψηλούκινδύνου

Σύμφωνα με το Εθνικό Περιεκτικό Δίκτυο Καρκίνου[1] (NationalComprehensiveCancerNetwork), αν είσαι μεταξύ 55 και 74 ετών και καπνίζεις συστηματικά για 30 ή και περισσότερα χρόνια, ακόμη κι αν το έχεις σταματήσει εδώ και αρκετό καιρό, τότε ανήκεις σε ομάδα υψηλού κινδύνου και πρέπει να συζητήσεις με τον ιατρό σου τις επόμενες κινήσεις σου.

[1]NCCN Lung Cancer Screening V 1.2020

Η ιατρική σου ομάδα

Στη διάρκεια αυτής της δύσκολης διαδρομής με τον καρκίνο του πνεύμονα, θα χρειαστεί να δημιουργήσεις τη δικιά σου προσωπική ιατρική ομάδα και μαζί να βρείτε τον καταλληλότερο για εσένα τρόπο αντιμετώπισης της νόσου.

Σε αυτή σού τη μάχη με τον καρκίνο, θα σε συντροφεύσουν πολλοί και διαφορετικοί επαγγελματίες υγείας, που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στη θεραπεία σου. Να θυμάσαι ότι ΔΕΝ είσαι μόνος!

Ας δούμε μαζί πως θα διαμορφώσεις τη δικιά σου ομάδα αντιμετώπισης!

Ογκολόγοι[1]: ιατροί που ειδικεύονται στη θεραπεία του καρκίνου και είναι το πρόσωπο κλειδί που θα σε παραπέμψει στους καταλληλότερους για τη θεραπεία σου επαγγελματίες υγείας, όπως ειδικοί ογκολόγοι ακτινοθεραπείας, χειρουργοί και θωρακικοί ογκολόγοι.

Ογκολογικοί Νοσηλευτές22: ειδικά εκπαιδευμένο νοσηλευτικό προσωπικό, για τη χορήγηση καρκινικών θεραπειών (π.χ. χημειοθεραπεία, ανοσοθεραπεία κ.α.), την στενή παρακολούθηση πιθανών παρενεργειών από την εκάστοτε καρκινική θεραπεία και την εκπαίδευση και καθοδήγηση των ασθενών και των φροντιστών τους σχετικά με τα στάδια της θεραπείας.

Ογκολογικοί Κοινωνικοί Λειτουργοί22: ειδικά εκπαιδευμένοι σύμβουλοι για την παροχή πρακτικών συμβουλών κακρινοπαθών ασθενών. Παρέχουν συναισθηματική υποστήριξη και μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση πιθανών παρενεργειών καθώς και να προτρέψουν τους ασθενείς και τους φροντιστές τους να επικοινωνήσουν με ειδικά διαμορφωμένες ομάδες υποστήριξης.

Παρηγορητική Φροντίδα22: ειδικοί στην διαχείριση του πόνου και  διαχείρισης των παρενεργειών.

Παθολόγοι22: ιατροί που εξετάζουν τα δείγματα των ιστών των πνευμονικών κυττάρων που συλλέγονται από τη βιοψία με σκοπό να διαπιστωθεί η περίπτωση καρκίνου του πνεύμονα, ο τύπος και το στάδιο της νόσου.

Φυσιοθεραπευτές[2]: θα σε βοηθήσουν να ανακτήσεις τις δυνάμεις σου κατά τη διάρκεια της θεραπείας σου αλλά και μετά.

Ψυχίατροι/Ψυχολόγοι23: πρόκειται για τους ανθρώπους που θα σταθούν δίπλα σε ‘σένα και την οικογένεια σου καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής σου της μάχης. Είναι επαγγελματίες ψυχικής υγείας και θα σε βοηθήσουν να αντιμετωπίσεις το άγχος και όλες τις συναισθηματικές και ψυχολογικές μεταπτώσεις που θα ακολουθήσουν το επόμενο διάστημα. Οι ψυχίατροι μπορούν να συνταγογραφήσουν φάρμακα για τη βελτίωση της ψυχικής σου υγείας.

Πνευμονολόγοι23: εξειδικευμένοι στη διάγνωση και θεραπεία των πνευμονικών και αναπνευστικών προβλημάτων υγείας που σχετίζονται με τον καρκίνο του πνεύμονα.

Ογκολόγοι ειδικοί για ακτινοβολία23: ειδικά εκπαιδευμένοι ογκολόγοι στις σύγχρονες τεχνικές ακτινοβολίας στη θεραπεία του καρκίνου.

Ακτινολόγοι23: οι ιατροί που θα σε βοηθήσουν να καταλάβεις τη παρουσιάζουν οι CT, PET και MRIεξετάσεις σου καθώς θα βρίσκονται συνεχώς δίπλα σου για να παρακολουθούν την εξέλιξη της νόσου αλλά και την ανταπόκριση του οργανισμού σου στην εκάστοτε θεραπεία.

Διαιτολόγοι23: ένας πολύ σημαντικός σύμμαχος, καθώς θα σε βοηθήσει να διαχειριστείς τις διατροφικές σου εναλλαγές και να τρέφεσαι σωστά ώστε να μπορέσει ο οργανισμός σου να ανταπεξέλθει καλύτερα στις διατροφικές διακυμάνσεις.

Αναπνευστικοί Θεραπευτές23: προσφέρουν σημαντική βοήθεια στη βελτίωση της αναπνοής κατά τη διάρκεια της θεραπείας.

Θωρακοχειρουργοί23: ειδικά εκπαιδευμένοι ιατροί στις θωρακοχειρουργικές επεμβάσεις με πιθανή εξειδικευμένη κατάρτιση στη χειρουργική-ογκολογία για την απομάκρυνση καρκινικών όγκων και ιστών μέσα και γύρω από τον πνεύμονα. 

TreatmentOptions | Θεραπευτικές επιλογές

Η θεραπευτική επιλογή που θα ακολουθήσεις θα πρέπει να είναι αποτέλεσμα συζήτησης με τον θεράποντα ιατρό σου ώστε να έχεις πλήρη εικόνα του τι πρόκειται να συμβεί στο οργανισμό σου τους επόμενους μήνες που θα δίνεις τη μάχη με τη νόσο.

Ποιες όμως είναι οι υπάρχουσες θεραπευτικές επιλογές για τον μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα (NSCLC);

Η επιλογή της θεραπείας είναι άμεσα συνδεδεμένη με το στάδιο της νόσου, καθώς στο αρχικό στάδιο της νόσου, που ο καρκίνος περιορίζεται στον πνεύμονα, η προτιμώμενη και αποτελεσματική θεραπεία που προτείνεται είναι αυτή της χειρουργικής εκτομής  (χειρουργική αφαίρεση του καρκινικού όγκου)18. Σε περιπτώσεις τοπικά προχωρημένου σταδίου της νόσου, προτιμάτε η πολύτροπή θεραπεία, που συμβάλλει στη συρρίκνωση και σε ορισμένες περιπτώσεις στην πλήρη απομάκρυνση του καρκίνου[3].

Σε περιπτώσεις μεταστατικού μη μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα, που ο  καρκίνος έχει εξαπλωθεί και σε άλλα σημεία του σώματος, χρησιμοποιούμε συστηματικές αντικαρκινικές θεραπείες με σκοπό την επιβράδυνση της ανάπτυξης της νόσου και τη βελτίωση των συμπτωμάτων και της ποιότητας ζωής19.

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε, ότι η επιλογή της σωστής, για την περίπτωση μας, θεραπεία ή και συνδυασμός θεραπευτικών σχημάτων, εξαρτάται από το στάδιο και τον τύπο του καρκίνου που έχουμε καθώς και από την ευρύτερη κλινική μας εικόνα και για αυτό τον λόγο είναι υψίστης σημασίας το να συζητήσουμε και να αποφασίσουμε μαζί με τον ιατρό μας το προτιμότερο/καταλληλότερο θεραπευτικό σχήμα που πρέπει να ακολουθήσουμε.

Οι κύριοι τύποι θεραπείας είναι οι παρακάτω:

Χειρουργική επέμβαση[4]: πιθανός τρόπος αντιμετώπισης σε περιπτώσεις απομάκρυνσης καρκινικών κυττάρων  σε πρώιμο στάδιο της νόσου και ανάλογα με το μέγεθος και τη θέση του καρκίνου[5]

Συγκεκριμένα:

  • Εκτομή καρκινικού όγκου ή τμήματος τού: αφαίρεση μιας πολύ μικρής ποσότητας του πνεύμονα. |σε περιπτώσεις που ο καρκίνοςείναι σε αρχικόστάδιο
  • Λοβεκτομή: αφαίρεση ενός από τους λοβούς του πνεύμονα | τυπική χειρουργική θεραπεία για το μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα
  • Πνευμονεκτομή: η πλήρης αφαίρεση ενός από τους πνεύμονες

Χημειοθεραπεία25:  στόχος της χημειοθεραπείας είναι να διαταράξει τον τρόπο ανάπτυξης και διάσπασης των καρκινικών κυττάρων. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται σε αυτές τις θεραπείες μπορούν να επηρεάσουν την εξέλιξη των υγιών φυσιολογικών μας κυττάρων. Η χημειοθεραπεία μπορεί να χορηγηθεί πριν ή μετά την χειρουργική επέμβαση για το μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα, καθώς επίσης μπορεί να ακολουθηθεί ως παράλληλη/συμπληρωματική θεραπεία με την ακτινοθεραπεία (χημειοακτινοθεραπεία) και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να θεραπεύσει ή να παρατείνει τη διάρκεια ζωής μας 26,[6].

Στοχευμένες και αντιαγγειογενετικές θεραπείες25: πρόκειται για συγκεκριμένη φαρμακευτική αγωγή που αποσκοπεί στο περιορισμό συγκεκριμένων διόδων για την αποφυγή ανάπτυξης καρκινικών κυττάρων[7]

Ανοσοθεραπεία25: ειδικά διαμορφωμένες θεραπείες που εμποδίζουν τις ανασταλτικές οδούς που περιορίζουν την φυσική ανοσία του σώματος  μας και την αντίδραση στη νόσο, συμβάλλοντας στην επανεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος του οργανισμού με σκοπό τον εντοπισμό και την καταπολέμηση του καρκίνου26. 

Ακτινοθεραπεία25: τύπος θεραπείας που χρησιμοποιεί ιονίζουσα ακτινοβολία, η οποία σκοτώνει το DNA των καρκινικών κυττάρων καθώς και τα ίδια τα κύτταρα. Σε αρχικό στάδιο της νόσου, η ακτινοθεραπεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί αντί για χειρουργική επέμβαση καθώς μπορεί ταυτόχρονα ή και μετά από χημειοθεραπεία. Επιπλέον, σε περιπτώσεις που ο καρκίνος είναι πιο προχωρημένος ή έχει εξαπλωθεί σε άλλα μέρη του σώματος,  η μέθοδος της ακτινοθεραπείας μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο των καρκινικών συμπτωμάτων. Τέλος, υπάρχουν διάφορες τεχνικές για την παροχή ακτινοθεραπείας, συμπεριλαμβανομένης της στερεοτακτικής ακτινοθεραπείας (SABR: τύπος εξωτερικής ακτινοθεραπείας δέσμης που παράγει υψηλή δόση ακτινοβολίας ειδικά στον όγκο)25,26 .

Σε κάθε περίπτωση, ο μοναδικός αρμόδιος που θα σας βοηθήσει να επιλέξετε το καταλληλότερο θεραπευτικό σχήμα για την περίπτωση σας, είναι ο προσωπικός σας γιατρός που είναι σε θέση να συζητήσει μαζί σας όλες τις διαθέσιμες θεραπευτικές επιλογές και μαζί να επιλέξετε τα επόμενα σας βήματα.  Επιπλεόν, είναι σημαντικό να γνωρίζεται ότι η  ανταπόκριση του οργανισμού σας σε οποιαδήποτε θεραπεία που λαμβάνετε θα αξιολογείται τακτικά ώστε να είναι αποτελεσματική. Η αξιολόγηση και επαναξιολόγηση της κατάστασης συνιστάται μετά από 6-12 εβδομάδες συστηματικής αντικαρκινικής θεραπείας και βασίζεται στην επανάληψη των αρχικών τεστ απεικόνισης που έδειξαν τον καρκίνο26,27.

[1]LungCancer.org, available at: https://www.lungcancer.org/find_information/publications/163-lung_cancer_101/275-treatment_team, accessed: March 2020

[2]LungCancer.org, available at: https://www.lungcancer.org/find_information/publications/163-lung_cancer_101/275-treatment_team , accessed: March 2020

[3]Eberhardt WEE, De Ruysscher D, Weder W, et al. 2nd ESMO Consensus Conference in Lung Cancer: locally advanced stage III non-small-cell lung cancer. Ann Oncol 2015; 26:1573–1588.

[4]LungCancer.org, available at: https://www.lungcancer.org/find_information/publications/163-lung_cancer_101/269-non_small_cell_lung_cancer_treatment , accessed: March 2020

[5]Postmus PE, Kerr KM, Oudkerk M, et al. Early and locally advanced non-small-cell lung cancer (NSCLC): ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2017;28(Suppl 4): iv1–iv21.

[6]Planchard D, Popat S, Kerr K, et al. Metastatic non-small cell lung cancer: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2018;29(Suppl 5): iv192–iv237.

[7]Novello S, Barlesi F, Califano R, et al. Metastatic non-small-cell lung cancer: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2016;27(Suppl 5): v1–v27

Δικαιώματα ασθενών

Κάθε ασθενής έχει δικαίωμα να γνωρίζει τα δικαιώματά του όπως αυτά αναγνωρίζονται από τον νόμο (Ν. 2071/92 ΦΕΚ A΄ 123, Άρθρο 47). Σε περίπτωση δυσκολίας κατανόησης έχει δικαίωμα στην ενημέρωση και επεξήγηση. Γι’ αυτό μπορείτε να απευθυνθείτε  στην Κοινωνική Υπηρεσία του Νοσοκομείου ή να επικοινωνήσετε μαζί μας.

Ο ασθενής έχει δικαίωμα σε αξιοπρεπή και εξατομικευμένη φροντίδα υγείας, σε ασφαλές και καθαρό περιβάλλον, χωρίς διάκριση φυλής, χρώματος, θρησκείας, φύλου, εθνικότητας, οικονομικής κατάστασης, ηθικών και πολιτικών πεποιθήσεων.

Ο ασθενής έχει δικαίωμα να ενημερωθεί για τη διάγνωση της νόσου του, τις προτεινόμενες θεραπείες με τις συνέπειές τους και να λάβει όλες τις αναγκαίες πληροφορίες, ο ίδιος και η οικογένειά του πριν δώσει τη συγκατάθεσή του σε κάθε προτεινόμενη μέθοδο θεραπείας, αφού συνεκτιμήσει τη σχέση κινδύνου/ωφέλειας.

Ο ασθενής έχει το δικαίωμα να αρνηθεί τις προτεινόμενες θεραπευτικές μεθόδους. Έχει το δικαίωμα να λάβει γνώση των συμπερασμάτων του ιατρικού συμβουλίου καθώς και δεύτερης ιατρικής γνώμης πριν λάβει τις αποφάσεις του.

Ο ασθενής έχει δικαίωμα στο « ιατρικό απόρρητο» δηλαδή στο δικαίωμα της εμπιστευτικής και απόρρητης πληροφορίας του ιστορικού του και του ατομικού του φακέλου υγείας. Οι γιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό υποχρεούνται στην τήρηση της εχεμύθειας.

Ο ασθενής έχει δικαίωμα να γνωρίζει τα ονόματα, τους τίτλους και τις ειδικότητες των γιατρών και νοσηλευτών που έχουν αναλάβει την ευθύνη της θεραπείας και νοσηλείας του. Έχει το δικαίωμα να αρνηθεί τις υπηρεσίες συγκεκριμένων μελών της ιατρικής ομάδας μετά από αιτιολόγηση.

Ο ασθενής έχει το δικαίωμα στην πρόσβαση όλων των υπηρεσιών του νοσοκομείου π.χ. φυσιοθεραπευτή, διαιτολόγου, ψυχολόγου κ.ά., στην ενημέρωση και εκπαίδευσή του από το ιατρικό και εξειδικευμένο νοσηλευτικό προσωπικό για να κατανοήσει τις ανάγκες της υγείας του και το συντονισμό για τη συνέχιση της θεραπείας του, καθώς και ενδεχόμενη μεταφορά ή παραπομπή του σε άλλο εξειδικευμένο νοσηλευτικό ίδρυμα.

Ο ασθενής έχει το δικαίωμα να πληροφορηθεί από τους αρμόδιους λειτουργούς του νοσοκομείου τα νόμιμα δικαιώματά του που αφορούν στην κοινωνική του επανένταξη , ιατροφαρμακευτικά και προνοιακά π.χ. ειδικές θεραπείες αποκατάστασης, ειδικά κέντρα αποθεραπείας, τεχνητά μέλη, ειδικά προνόμια, δωρεάν παροχές φαρμάκων κ.ά.

Ο ασθενής μαζί με το εξιτήριό του έχει δικαίωμα να ζητήσει αντίγραφο του ιατρικού του φακέλου και ιατρικό ενημερωτικό σημείωμα από τις υπηρεσίες του νοσοκομείου. Έχει δικαίωμα να εξετάζει τις δαπάνες νοσηλείας του, να ζητά αιτιολόγησή τους και τέλος έχει πάντοτε το δικαίωμα να εκφράζει χωρίς φόβο τις παραλείψεις, ή ελλείψεις που αντιμετώπισε κατά τη διάρκειά της στη Διοίκηση του νοσοκομείου.

Βιβλιογραφία

American Lung Cancer Association, available at: https://www.lung.org/ , accessed: March 2020

Bailey-Wilson JE, Amos CI, Pinney SM, et al. A major lung cancer susceptibility locus maps to chromosome 6q23-25. Am J Hum Genet 2004;75(3):460–474.

Cancer.Net. 2016. Side effects of radiation therapy. Available at: http://www.cancer.net/navigating-cancercare/how-cancer-treated/radiation-therapy/side-effects-radiation-therapy , Accessed: November 2018.

Cancer.Net. 2017. Fatigue. Available at: http://www.cancer.net/navigating-cancer-care/side-effects/fatigue. Accessed March 2020.

Cancer.Net. 2018. Side effects of surgery. Available at: http://www.cancer.net/navigating-cancer-care/howcancer-treated/surgery/side-effects-surgery . Accessed: March 2020.

Cappuzzo F, McCleod M, Hussein M, et al. IMpower130: Progression-free survival (PFS) and safety analysis from a randomised phase III study of carboplatin + nab-paclitaxel (CnP) with or without atezolizumab (atezo) as first-line (1L) therapy in advanced non-squamous NSCLC. Ann Oncol 2018;29(suppl 8):abstr LBA53.

Cherny NI; ESMO Guidelines Working Group. ESMO Clinical Practice Guidelines for the management of refractory symptoms at the end of life and the use of palliative sedation. Ann Oncol 2014;25(Suppl 3):iii143–iii152.

ClinicalTrials.gov. 2017. Learn about clinical studies. Available at: https://clinicaltrials.gov/ct2/about-studies/learn , Accessed: March 2020.

De Koning H, Van Der Aalst C, Ten Haaf K, et al. Effects of volume CT lung cancer screening: Mortality results of the NELSON randomized-controlled population based trial. 2018 World Conference on Lung Cancer. Abstract PL02.05.

Eberhardt WEE, De Ruysscher D, Weder W, et al. 2nd ESMO Consensus Conference in Lung Cancer: locally advanced stage III non-small-cell lung cancer. Ann Oncol 2015;26:1573–1588.

Escamilla DM and Jarrett P. The impact of weight loss on patients with cancer. Nurs Times 2016;112(11):20–22.

Esmo Patient Guide: Non-small-cell lung cancer (NSCLC) An ESMO guide for patients, available at: https://www.esmo.org/content/download/7252/143219/1 , accessed: March 2020

European Medicines Agency (EMA). 2019a. Summary of opinion (initial authorisation): Lorviqua (lorlatinib). Available at: https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/summaries-opinion/lorviqua , Accessed March 2019.

European Medicines Agency (EMA). 2019b. Summary of opinion (initial authorisation):Vizimpro (dacomitinib). Available at: https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/summaries-opinion/vizimpro , Accessed: March 2019.

Ferlay J, Ervik M, Lam F, et al. Global cancer observatory: Cancer Today. Lyon, France: International Agency for Research on Cancer 2018. Available at: https://gco.iarc.fr/today . Accessed: March 2020.

Jordan K, Aapro M, Kaasa S, et al. European Society for Medical Oncology (ESMO) position paper on supportive and palliative care. Ann Oncol 2018;29(1):36–43.

LungCancer.org, available at: https://www.lungcancer.org/ , accessed: March 2020

Macmillan. 2016. Possible side effects of chemotherapy. Available at: http://www.macmillan.org.uk/ information-and-support/lung-cancer/non-small-cell-lung-cancer/treating/chemotherapy/side-effects-ofchemotherapy/possible-side-effects.html. , Accessed: November 2018.

Macmillan. 2015a. Possible side effects of radiotherapy. Available at:  http://www.macmillan.org.uk/ information-and-support/lung-cancer/non-small-cell-lung-cancer/treating/radiotherapy/radiotherapyexplained/possible-side-effects.html#236381 , Accessed: November 2018.

Macmillan. 2015b. Carboplatin. Available at: https://www.macmillan.org.uk/cancerinformation/cancertreatment/ treatmenttypes/chemotherapy/individualdrugs/carboplatin.aspx. , Accessed: November 2018.

Macmillan. 2015c. Cisplatin. Available at: https://www.macmillan.org.uk/cancerinformation/cancertreatment/ treatmenttypes/chemotherapy/individualdrugs/cisplatin.aspx. Accessed: November 2018.

Malvezzi M, Carioli G, Bertuccio P, et al. European cancer mortality predictions for the year 2016 with focus on leukaemias. Ann Oncol 2016;27(4):725–731.

Novello S, Barlesi F, Califano R, et al. Metastatic non-small-cell lung cancer: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2016;27(Suppl 5):v1–v27.

Planchard D, Popat S, Kerr K, et al. Metastatic non-small cell lung cancer: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2018;29(Suppl 5):iv192–iv237.

Postmus PE, Kerr KM, Oudkerk M, et al. Early and locally advanced non-small-cell lung cancer (NSCLC): ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2017;28(Suppl 4):iv1–iv21.

Socinski MA, Jotte RM, Cappuzzo F, et al. Atezolizumab for first-line treatment of metastatic nonsquamous NSCLC. N Engl J Med 2018a;378(24):2288–2301.

Socinski MA, Rittmeyer A, Shapovalov D, et al. IMpower131: Progression-free survival (PFS) and overall survival (OS) analysis of a randomised phase III study of atezolizumab + carboplatin + paclitaxel or nab-paclitaxel vs carboplatin + nab-paclitaxel in 1L advanced squamous NSCLC. Ann Oncol 2018b;29(suppl 8):abstr LBA65. Torre LA, Bray F, Siegel RL, et al. Global cancer statistics, 2012. CA Cancer J Clin 2015;65:87–108.

Wiskemann J, Titz C, Schmidt M, et al. Effects of physical exercise in non-operable lung cancer patients undergoing palliative treatment. Ann Oncol 2018;29(Suppl 8):Abstr 1480P. Wolin KY, Dart H, Colditz GA. Eight ways to stay healthy after cancer: an evidence-based message. Cancer Causes Control 2013;24(5):827–837.

Zhong W-Z, Wu Y-L, Chen K-N, et al. CTONG 1103: Erlotinib versus gemcitabine plus cisplatin as neo-adjuvant treatment for stage IIIA-N2 EGFR-mutation non-small cell lung cancer (EMERGING): A randomised study. Ann Oncol 2018;29(Suppl 8):Abstr LBA48. Ziarnik E, Grogan EL. Post-lobectomy early complications. Thorac Surg Clin 2015;25(3):355–364.